دارالشفای ربع رشیدی ، موقوفه رشیدالدین فضل الله همدانی در تبریز

تبریز امروز:

دارالشفا یا بیمارستان که یک واحد مجزا و مجهز در ربع رشیدی بوده است در حکم یک دانشکدۀ پزشکی بود زیرا در آن جا هر پزشکی علاوه بر مداوای بیماران پنج تا ده  دانشجو را تعلیم علم طب می داد.

پزشکان دارالشفای ربع رشیدی چنان که از وقفنامه و مکاتیب رشیدی بر می آید به دو دسته تمام وقت و نیمه وقت تقسیم می شدند. پزشکان تمام وقت که در رشته های مختلف علم پزشکی بودند شامل یک پزشک و یک پزشکیار امراض عمومی، یک نفر چشم پزشک (کحال)یک یا چند نفر جراح و چند نفر پزشک شکسته بند (مجبر) بود که اینان در استخدام رسمی ربع رشیدی بودند و حق کار در خارج و خروج بدون اجازه متولی از ربع را نداشتند.

پزشکان عمومی مداوای کارکنان و مسافران ربع رشیدی را به عهده داشتند و به علاوه در روزهای دوشنبه و پنج شنبه هر هفته علاوه بر کارکنان و مسافران ربع رشیدی، عموم مراجعان خارج از ربع و بیماران شهر تبریز را هم ویزیت و مداوا می کردند در روزهای دیگر هفته غیر از روزهای تعطیل) این طبیبان باید صبحها به تدریس دانشجویان پزشکی بپردازند روزهای شنبه یک شنبه، سه شنبه و چهارشنبه و بعد از ظهرهای همان روزها به مداوای کارکنان ربع مشغول باشند. تعداد دانشجویان در اوایل تأسیس ربع رشیدی برای هر پزشک دو نفر بوده ولی از سال ۷۱۵ هـ به بعد تعداد آنها به پنج نفر افزایش یافتند

دانشجویان می بایست در مواقع مداوای بیماران بعد از ظهرها و روزهای دوشنبه و پنج شنبه) دستیار طبیب باشند و به او کمک کنند یعنی صبحها به صورت تئوری و بعد از ظهرها به صورت عملی همراه طبیب آموزش می دیده اند.

دانشجویان طب نیز مانند دیگر طلبه ها در ربع رشیدی شبانه روزی بودند و کلیه مایحتاج آنها به نحو احسن تأمین می شده است و مانند دیگران در انتخاب و گزینش آنها شرایط سختی معمول بوده و در طول سالهای تحصیل از نظر اخلاقی و درسی بشدت کنترل می شده اند و در صورت سرپیچی یا بی لیاقتی، آنها را اخراج هم می کرده اند در وقفنامه در قسمتی از شرایط گزینش اینان می گوید: 

اینان باید مردم زیرک باشند و در تحصیل علم طب مهوس و مجد و متدين و امین باشند... و بعد از پنج سال بیرون روند تا دیگران که به موجب مذکور استعداد داشته باشند، ملازم شود».

به علاوه یک نفر معید با پزشکیار هم همیشه همراه طبیب بوده که او را چه در امر تدریس و چه در مداوای بیماران و تهیه داروها کمک میکرده است.

طبیب در موقع ویزیت بیماران باید در مقابل درب داروخانه یا به قول خودرشید «شبکه» بنشیند و بعد از معاینه بیماران داروهای مورد نظر را روی کاغذ(نسخه) نوشته و به مسؤول داروخانه خازن بدهد و خازن همراه شرابدار (دکتر داروساز) داروی مذکور را به بیمار بدهند جالبتر این که در ربع رشیدی هیچگونه وجهی چه از مجاوران و مسافران و چه از بیماران دیگر دریافت نمی شد و معالجه کاملاً مجانی بود. حال آنکه داروها را با مخارج سنگینی از اقصی نقاط - چنانکه خواهیم گفت. تهیه و در داروخانه و انبار بزرگ و مخصوص نگهداری می کردند. اگر بیماری از ساکنان ربع رشیدی نمی توانست به پای خود برای مداوا بیاید، طبیب باید به عیادت او می رفت و حتی مسؤول تهیه دارو یعنی شرابدار برایش دارو می برد و مطبخی آشپز مخصوص بیمارستان غذای تجویز شده از طرف طبیب را برای بیمار می پخت و برای بیمار می.برد در بیمارستان محل استراحت بیماران بستری شده به دو قسمت تقسیم میشد قسمتی برای بیماران معمولی و قسمتی مخصوص بیمارانی که امراض واگیر داشتند و نیز بیمارستان چندین پرستار یا به قول رشید خادم المرضی» و یک آشپز با کمک و چندین خدمتگزار مخصوص جهت تنظیف بیمارستان داشته است.

پزشکان رسمی دیگر ربع رشیدی یعنی کحال (چشم پزشک جراح و مجبر) شکسته بند نیز همان وظایف پزشک عمومی را داشته اند که به تکرار وظایف آنها نیازی نیست  .

داروخانه ربع رشیدی در مورد داروخانه دارالشفای ربع رشیدی مطالب بسیاری در مکاتیب رشیدی و وقفنامه ربع رشیدی وجود دارد در وقفنامه اشاره به صدها خمره بزرگی میکند که در هر یک مصرف چند سال داروهای گوناگون ذخیره شده بود و نام هر دارو روی خمره نوشته شده و در انبار مخصوصی که در کنار دارالشفاء بوده نگهداری میشده است. در مکاتیب رشیدی به چند نامه برمی خوریم که از پسران و یا ایادی خود از نقاط مختلف تقاضای ارسال داروهای مخصوصی را کرده است مثلاً در نامه ای که در حقیقت یک حکم مأموریت ،است، شخصی به نام خواجه علا الدین هندو را مأمور کرده که او مأمورانی را به نقاط مختلف داخل و خارج از کشور بفرستد یا داروهای خاصی را تهیه کند. قسمتهایی از این حکم مأموریت چنین است

......معتمد خواجه علاء الدین هند و معلوم کنند که مولانا فاضل كامل... محمد بن السیلی (این شخص از پزشکان معروف آن عصر بوده که در دارالشفای ربع رشیدی به تدریس علم طب و طبابت اشتغال داشته است.) که جالینوس زمان و بوذرجمهر دوران است... در این وقت چنین نمود که بسبب قلت أدهان ( ادهان جمع ذهن (بضم دال و سکون(ها) یعنی روغن در این جا به معنی دارو و یا داروهای روغنی) دارالشفای ربع رشیدی فشور و نقصانی تمام دارد و چون اکثر ازهار و اغلب ریاحین و انوار در دارالسلطنه تبریز مفقود است. اکنون میباید که مشارالیه با جناب مولوی.... بر حسب مفصل که کرده ایم نوگران جلد کاردان بممالک مذکوره فرستد و اعلام اعیان بلدان و صدور ثغور کند که هر سال بی عقده تعویق بوزنی که مقرر کرده ایم روغنهای پسندیده و گزیده بدار السلطنه تبریز فرستد بدین موجب ... . سپس نام شهرها و ایالاتی که این داروها از آنجا باید تهیه و فرستاده شود با مقدار و نوع آنها را مفصلاً در این حکم آورده است که بیان تمامی آن غیر ضروری و خارج از محدوده تحقیق ماست فقط برای نمونه به بعضی نقاط و بعضی روغنها و داروها اشاره ای میکنیم از شیراز روغنهای بنفشه گل بادام، یاسمین ،بادام، نرگس ،بادام نسرین ،بادام گلاب ایجی هر کدام با وزن بین ۲۰ تا ۳۰۰ من از شهرهای بصره (هفت نوع) روم (شش نوع) بغداد (نه نوع) شام (سه نوع حله (سه نوع داروها و روغنهای دیگری با نام و مقدار معین و در نامه دیگری از پسرش جلال الدین حاکم روم شش نوع دارو و روغنهای

دارویی به وزن کلی ۵۰۰ من خواسته که به دارالشفای ربع رشیدی بفرستد . پزشکان نیمه وقت چنان که اشاره شد غیر از پزشکان و اطبایی که تمام وقت در ربع رشیدی بودند و بدون اجازه متولی نباید از حضور خودداری کنند، پزشکان دیگری هم به ربع رشیدی آمد و رفت میکردند و در آنجا به تدریس علم طب و شاید طبابت بیماران میپرداختند که ما ایشان را پزشکان نیمه وقت نامیده ایم. اکثر این اطبا از نقاط دور دست و یا از کشورهای بیگانه به تبریز آمده بودند و هر کدام از آنها ده نفر دانشجوی علم طب را تعلیم میدادند در صورتی که پزشکان تمام وقت هر کدام فقط پنج دانشجو داشتند و محل سکونت آنان و خانواده شان نیز در محله ای مخصوص به نام «کوچه معالجان بود و حال آنکه پزشکان تمام وقت ربع رشیدی در محلۀ «صالحیه که مجاور ربع و یکی از بهترین محلات شهرستان رشیدی محسوب کار می شد، ساکن بودند به علاوه اینان در داخل ربع رشیدی نیز اطاق مخصوص داشتند ولی پزشکان نیمه ،وقت در داخل ربع اطاق کار نداشتند چنانکه رشیدالدین در مکاتبات رشیدی در همان ،نامه خطاب به پسرش حاکم قنسرین بود می نویسد: ... پنجاه طبیب حاذق که از دیار هند و چین و مصر و شام و دیگر ولایات آمده بودند، همه را بصنوف عنایات و الوف رعايات مخصوص گردانیدم و گفتیم که هر روز در دارالشفای ما متردد باشند و پیش هر طبیبی ده کس از طالب علمان مستعد نصب کردیم تا به این فن شریف مشغول گردند جراحان و کحالان و مجبران شکسته)(بندان که در دارالشفای ما ،ملازمند هر یکی را پنج نفر از غلامان خود ملازم گردانیدم تا ایشان را صفت کحالی و جراحی و مجبری بیاموزند و بجهت این طائفه کوچه ای که در عقب دارالشفای ماست، بقرب باغ رشید آباد که آنرا کوچه معالجان خوانند بنیاد فرمودیم.  با این وصف اگر حساب کنیم که هر طبیب نیمه وقت ده دانشجو داشته، پس ۵۰۰ نفر دانشجوی علم پزشکی غیر از آنانی که در خود ربع، تعلیم می دیدنده به وسیله این پزشکان به تحصیل اشتغال داشتند علت علاقه رشید به این رشته از علوم آن بود که خود او از اطبای معروف و مشهور در این فن بوده و بارها، چنانکه بیان شد این رشته را دفن شریف ذکر کرده است. گذشته از آن خانان مغول نیز علاقه شدیدی به علم طب داشتند و آن را تشویق و تحریص میکردند.