تبریز امروز:
دکتر فضلی ارسلان
گزیده ای از صحنه موسیقی (حدیث بیاض و ریاض)، قرن سیزدهم
در متن کامل این مقاله ، دکتر فضلی ارسلان به تشریح آثار یکی از مهم ترین چهره های تاریخ موسیقی خاورمیانه، صفی الدین عبدالمؤمن الارموی متوفی به سال 1294 می پردازد. نام او را در مقدمه اکثر کتاب‌هایی که در زمینه تئوری موسیقی شرق نوشته شده است، می‌بینیم. الارموی منابع یونانی و آثار دانشمندان مسلمان مانند کندی، فارابی و ابن سینا را به طور کامل تحلیل کرد. او موسیقی عملی زمان خود را به طور علمی مورد مطالعه قرار داد و آن را در کتاب الادوار خود و در رساله اصلی خود الرسالة الشرافیة فی النساب التعلیفیة (رساله شرفیان در مورد موسیقی) به طور علمی در تناسبات موسیقی مورد مطالعه قرار داد.
سهم صفی الدین ارموی در تئوری و عمل موسیقی عربی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است، زیرا جایگاه ارزشمندی در زنجیره آثار نظری در تاریخ تئوری موسیقی که از الکندی شروع می شود، دارد. الارموی در مدرسه مستنصریه در بغداد به تحصیل علوم پرداخت و به عنوان خوشنویس و ادیب مشهور بود. او فیزیکدان هم بود. وی در موسیقی عملی نوازنده عود (عود شرقی) بود و دو آلت موسیقی را اختراع کرد. سیستم صوتی ای که او سیستم سازی کرد، معروف به "سیستم صوتی شرق قدیم با 17 نت" از نظر منتقدان مدرن به عنوان یکی از بهترین سیستم های صوتی شناخته شد. به لطف این سیستم و سایر دستاوردها است که او به عنوان زارلینوی مشرق زمین شناخته شد.
فرش آذربایجان - صفی الدین اورموی
بسیاری از نویسندگان مسلمانی که در قرون بعدی درباره نظریه موسیقی نوشتند، بر آثار او در نظریه موسیقی، کتاب الادوار و الرساله الشرفیه تکیه کردند. از جمله می توان به قطب الدین محمود شیرازی (متوفی 1310)، عبدالقادر ب. غیبی المراغه ای (متوفی 1435)، فتح الله مؤمن الشیروانی (متوفی 1486)، محمد بن. عبدالحمید لذیقی (متوفی 1494) و علیشاه بن. حاجی بیوک (متوفی 1500).
رساله الرسالة الشرفیة از پنج گفتار تحت عناوین مختلف تشکیل شده است. در گفتارهای دوم، سوم و چهارم کتاب به مبانی ریاضی موسیقی توجه ویژه ای شده است. به بخشهایی از آثار کندی، فارابی و ابن سینا که به صفی الدین سود برده نیز اشاره شده است. در نهایت، ردپای شرفیه با نشان دادن ارجاعاتی به آن در برخی از آثاری که در قرون بعد نوشته شده است، دنبال می‌شود تا بر تأثیر کتاب بر مطالعات بعدی و نوآوری‌های آن تأکید شود.
صفی الدین نسبت های بین اعداد را بسیار سیستماتیک مطالعه کرد، فواصل ایجاد شده با این نسبت ها را نام برد، آنها را طبقه بندی کرد و فواصل همخوان و ناهماهنگ را به تفصیل توضیح داد. پس از فارابی، در هیچ ادواری، تقسیمات چهار وجهی به این صورت دقیق بررسی نشده بود. صفی الدین همه تقسیمات ممکن را نشان داد و همخوان ترین آنها را اشاره کرد. چهار وجهی را با چهار فاصله و قسم پنج وجهی ذکر کرده و صامت ها را توضیح داده است. برخی از نویسندگانی که از او پیروی می کردند از این موضوع به دلیل پیچیده و پر از جزئیات پرهیز کردند و چیزی جز پیمودن همان مسیری که صفی الدین را استاد خود می خواندند و او را ستودند انجام ندادند.
صفی الدین ارموی در حالی که دو گستره اکتاو را تنظیم می کرد، از چندین شکل توالی از فواصل چهار آکورد، پنج آکورد و تاننی بهره برد. وی در حین تشکیل محدوده های یک و دو اکتاو فواصل چهار آکورد و پنج آکورد را به چند صورت تنظیم کرد و مقام هایی را با محدوده های همخوانی که پس از این اثر ظاهر می شود، تشکیل داد. وی همچنین موضوعاتی از جمله تعیین 17 محدوده صوتی، آهنگ های رایج مقیاس، جابجایی، اجرای ساز، ترتیب آکوردها و اجرای با چند آکورد و تصنیف را ذکر کرد.
گزیده ای از کتاب الموالد ابومعشر البلخی.
امتحان و نامگذاری مقامها در کتاب الادوار و شرفیه صفی الدین برای اولین بار حاصل شد. صفی الدین در الشرفیه 63 ردیف را با چهار آکورد و پنج آکورد تنظیم کرد و از آنها 18 مقام تهیه کرد و با انطباق آنها در 17 تن/نت، ترازوهای 12 عدد را در جداول نشان داد.
در طبقه‌بندی و نامگذاری مقام‌های صفی‌الدین تغییر چندانی ایجاد نشد.
صفی الدین که در عصر خود از موسیقی تئوریک آگاهی زیادی داشت، تقریباً تمام مباحث شرفیه را با زبان و سبکی روشن و قابل فهم بررسی می کرد. با تمام این ویژگی‌ها، رساله شرفیه به‌عنوان اثری ارزشمند است که کمک‌های قابل‌توجهی ارائه می‌کند که باید مورد توجه همه کسانی باشد که بر موسیقی نظری در میراث اسلامی گذشته می‌نویسند.
