پزشکان خاورمیانه در دوران طلایی اسلامی (قرنهای هفتم تا چهاردهم میلادی) تأثیرات عمیقی نهتنها بر علوم طبیعی، بلکه بهویژه بر پزشکی داشتند. این دوره شاهد پیشرفت چشمگیری در درک پزشکی و شکلگیری مجموعهای از دانش درباره پزشکی و شیوههای آن بود که تأثیراتش برای صدها سال در سطح جهانی ادامه یافت و اصول اساسی آن هنوز هم امروز به کار گرفته میشود.
خاورمیانه به دلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود، نقش مهمی در گسترش دانش ایفا کرد. پزشکی دوران طلایی اسلامی با تلفیق سنتهای درمانی یونان و روم باستان در غرب و سنتهای پارسی و هندی در شرق بنیانگذاری شد. این ترکیب، پایهای محکم برای درک سلامت و بیماری انسان فراهم کرد، اما بسیاری از جنبههای دانش پزشکی مدرن را میتوان مستقیماً به دوران طلایی طب خاورمیانه ای نسبت داد.
تأسیس بیمارستانهای مدرن بیمارستانهای امپراتوری اسلامی (معروف به بیمارستان یا به معنای خانه بیماران) احتمالاً اولین مؤسسات مراقبت بهداشتی با ظاهری مدرن در جهان بودند. ویژگیهای کلیدی این بیمارستانها عبارت بودند از:
- سکولار بودن: این بیمارستانها نهادهایی غیرمذهبی بودند که بدون توجه به قومیت یا دین به بیماران کمک ارائه میکردند. درمان در این بیمارستانها رایگان بود و در بسیاری از موارد، روزهای بیماری بیماران (مثلاً از نظر حقوق) توسط بودجه بیمارستان جبران میشد.
- بخشبندی بیمارستانها: برخلاف مؤسسات بهداشتی اروپا در آن زمان، بیمارستانهای اسلامی دارای بخشهای جداگانه برای بیماران مبتلا به بیماریهای روانی، بیماریهای واگیردار، غیرواگیردار و همچنین بخش جراحی بودند.
- سوابق پزشکی: این بیمارستانها اولین مؤسسات در جهان بودند که سوابق پزشکی بیماران را ثبت میکردند، که نهتنها برای ارائه مراقبت بهتر به بیمار، بلکه برای درک بهتر تاریخچه طبیعی بیماریها ضروری بود.
- صدور مجوز پزشکی: امتحان صدور مجوز برای پزشکان ابتدا در امپراتوری اسلامی ایجاد شد، که تا امروز برای اطمینان از دانش کافی فارغالتحصیلان پزشکی برای فعالیت در محیط بالینی استفاده میشود.
- مراقبت تسکینی: نوعی مراقبت تسکینی در این بیمارستانها ارائه میشد. نوازندگان برای سرگرمی بیماران به بیمارستانها میآمدند و کتابخانهها، مساجد و گاهی کلیساها در مجموعه بیمارستان برای بیماران در دسترس بودند.
پزشکی عملی
هیچ بررسی از پزشکی اسلامی بدون اشاره به ابنسینا (معروف به آویسننا در غرب) کامل نیست. او در اثر معروف خود در قرن نهم میلادی، «قانون در طب»، کمکهای بسیاری به نظریه و عمل پزشکی ارائه کرد. این کتاب تا قرن پانزدهم میلادی بهعنوان راهنمای پزشکان در اروپا استفاده میشد. ابنسینا توضیحات جامعی درباره تاریخچه طبیعی بیماریها و رویکرد درمان آنها ارائه داد و برای اولین بار ماهیت بیماریهای عفونی مانند سل و مننژیت را توصیف کرد. او همچنین به دلیل رویکرد جامع به پزشکی – که شامل توجه به روان، داروها و رژیم غذایی بود – شهرت دارد. در سخنرانیای در کتابخانه ملی قطر توسط دکتر العوضی، پژوهشگر متخصص در نسخ خطی پزشکی اسلامی، اشاره شد که رویکرد ساختاریافته به معاینه فیزیکی ابتدا توسط پزشکان دوران طلایی اسلامی پیادهسازی شد. این روش بهزودی توسط پزشکان اروپایی به کار گرفته شد، زیرا پوشش گستردهای از عوامل مرتبط با بیماری را تضمین میکرد. این مفهوم منطقی معاینه فیزیکی هنوز هم بخشی از مراقبتهای روتین پزشکی است.
آناتومی و فیزیولوژی
گرچه تشریح بدن انسان به دلیل باورهای مذهبی رایج نبود، اما شواهد نشان میدهد که دانشمندان اسلامی درک جامعی از ساختار و عملکرد بدن انسان داشتند. پیش از دوران طلایی اسلامی، دانشمند یونانی گالن فرض کرده بود که خون کماکسیژن در هر چهار حفره قلب وجود دارد و از طریق منافذ نامرئی در دیواره قلب توزیع میشود. ابنالنفیس، پزشک اسلامی، این نظریه پذیرفتهشده را به چالش کشید و گردش خون را به دو بخش ریوی (کماکسیژن) و سیستمیک (پراکسیژن) تقسیم کرد و اظهار داشت که هیچ منفذی در دیواره قلب وجود ندارد. این کشف دو قرن بعد در اروپا پذیرفته شد. اولین شواهد آزمایشهای فیزیولوژی گوارشی به سال ۹۵۹ میلادی و بهطور خاص به کار ابنالاشعث، پزشک برجسته از موصل عراق، بازمیگردد. او فیزیولوژی معده را در یک شیر زنده توصیف کرد:
«وقتی غذا، بهویژه به مقدار زیاد، وارد معده میشود، معده متسع شده و لایههای آن کشیده میشوند... تماشاگران فکر میکردند معده کوچک است، بنابراین من شروع به ریختن پارچ پس از پارچ آب در گلوی آن کردم... لایه داخلی معده متسعشده مانند لایه خارجی صاف شد. سپس معده را بریدم و آب را خارج کردم. معده کوچک شد و من توانستم پیلور را ببینم.»
جراحی
.jpg)
ابوالقاسم زهراوی (معروف به البوکاسیس در غرب) پیشگام توسعه جراحی مدرن بود. او اولین کتاب جراحی اسلامی، «روش پزشکی»، را نوشت که برای هشت قرن در خاورمیانه و اروپا استفاده شد. زهراوی استفاده از حدود ۲۰۰ ابزار پزشکی (چاقوی جراحی، اره، پنس، آتل، سرنگ) را در عملهای جراحی ثبت کرد و از بخیههای کتگوت (تهیهشده از روده گربه) استفاده کرد. این نوع بخیهها هنوز در برخی کشورهای در حال توسعه که دسترسی به نخهای مصنوعی جدید محدود است، استفاده میشود.
رازی، دانشمند برجسته پارسی در قرن هشتم میلادی، نیز با توصیف روشهایی مانند اصلاح شکاف کام، درمان هیدروسفالی در کودکان و استخراج تومور، به جراحی کمک کرد. او بیش از ۲۰۰ کتاب نوشت که تا قرن هفدهم در اروپا مورد استفاده قرار گرفتند. آگاهی از اثرات ضدمیکروبی برخی مواد، روشهای ضدعفونی قبل و بعد از جراحی را پایهگذاری کرد. ترکیباتی مانند شراب، روغن گل رز، آب نمک یا سرکه، و گیاهانی مانند کندر برای پیشگیری از عفونت استفاده میشدند. پزشکان اسلامی همچنین اکسید جیوه را بهعنوان ماده ضدعفونیکننده در زخمها معرفی کردند.
داروسازی
گرچه همه پزشکان دوران طلایی اسلامی در داروسازی آموزش دیده بودند، داروسازی بهعنوان یک تخصص احتمالاً در این دوره بنیانگذاری شد. داروسازان در کنار پزشکان در بیمارستانهای خاورمیانه کار میکردند تا درمانهایی، عمدتاً بر پایه گیاهان دارویی، تولید و تجویز کنند. استفاده از مواد بیهوشی مانند شوکران، شاهدانه و تریاک ثبت شده است و احتمالاً پزشکان اسلامی اولین کسانی بودند که بیهوشی را از طریق استنشاق (با خیساندن پارچه در محلول دارویی و قرار دادن آن در مسیر تنفسی بیمار) القا کردند.
روانپزشکی
در دوران طلایی اسلامی، پزشکان بیماریهای روانی را بهعنوان بیماریهایی نیازمند درمان میدیدند، برخلاف پزشکان اروپایی که اغلب این شرایط را به خرافاتی مانند تسخیر شیطانی نسبت میدادند. الطبری، دانشمند پارسی، نقش کلیدی در ارتقای روانپزشکی بهعنوان یک رشته پزشکی داشت. در اثر معروف خود، «فردوس الحکمه»، او بر استفاده از رواندرمانی و درمانهای دیگر برای بیماران روانی تأکید کرد.
چشمپزشکی
دانشمندان اسلامی در زمینه چشمپزشکی دانش پیشرفتهای داشتند و نظریه یونانی که معتقد بود بینایی از تابش نور از چشم به اشیاء ناشی میشود را رد کردند. آنها به این نتیجه رسیدند که اشیاء خارجی خود نور را ساطع میکنند. از جمله دستاوردهای برجسته:
ابنالاسحاق نقش مغز در بینایی را توصیف کرد.- ابنالهیثم مطالعه ریاضی اپتیک را پایهگذاری کرد.
- الموصلی روش جراحی آب مروارید را ابداع کرد که در آن مایع کدر بین عدسی و مردمک چشم با سرنگ خارج میشد. این روش هنوز به شکلی مشابه انجام میشود.
ترجمه کتاب اپتیک ابنالهیثم به لاتین احتمالاً به اختراع عینک در ایتالیا کمک کرد.
گمشده در ترجمه
در مقالهای تأملبرانگیز توسط اینگرید همایر و علیا خان در انجمن پزشکی کانادا، نقش پزشکان و دانشمندان اسلامی در توسعه پزشکی مدرن اغلب توسط پژوهشگران امروزی کماهمیت جلوه داده میشود. این امر احتمالاً به دلیل عدم درک صحیح هنگام ترجمه آثار پزشکی از عربی به زبانهای اروپایی است.
برای مثال، ابزارهای جراحی در کتاب زهراوی (مانند اسپکولوم و فورسپس برای خارج کردن جنین مرده) در ترجمههای اروپایی بدون توضیح کاربردشان، تزئینی به نظر میرسند.در سخنرانیای که در فوریه ۲۰۱۹ در کتابخانه ملی قطر توسط دکتر احمد العوضی، پژوهشگر متخصص نسخ خطی پزشکی اسلامی، ارائه شد، او تأکید کرد که صحبت درباره دستاوردهای تمدن اسلامی در پزشکی مدرن نه برای فخر فروختن به میراث، بلکه برای الهامبخشی به جوانان امروزی برای ادامه تحقیقات علمی به منظور بهبود آینده است.
نتیجهگیری:
پزشکی دوران طلایی اسلامی با ایجاد بیمارستانهای مدرن، پیشرفت در جراحی، داروسازی، روانپزشکی و چشمپزشکی، و همچنین پایهگذاری روشهای علمی مانند معاینه ساختاریافته و ثبت سوابق پزشکی، تأثیر عمیقی بر پزشکی مدرن گذاشت. این دستاوردها نهتنها در زمان خود انقلابی بودند، بلکه همچنان در اصول پزشکی امروزی دیده میشوند.
من به نمایندگی از مدیسینر (Medicinar) در کتابخانه ملی قطر در سخنرانی دکتر احمد العوادی، محقق متخصص کویتی در نسخ خطی پزشکی اسلامی، شرکت کردم. دکتر العوادی سخنرانی خود را با نکتهای قانعکننده به پایان رساند که مایلم آن را با شما در میان بگذارم - دقیقاً اینکه صحبت در مورد سهم تمدن اسلامی در پزشکی مدرن با هدف «لاف زدن» در مورد میراث خود نیست، بلکه برای الهام بخشیدن به جوانان امروز است تا به تحقیقات علمی به عنوان وسیلهای برای بهتر کردن فردای خود ادامه دهند.
منبع:
.jpg)
